Πώς όμως αυτός ο γίγας της διανόησης κατέληξε να διδάξει έναν έφηβο πρίγκιπα και κατά πόσον ο κατακτητής ακολούθησε πιστά τα ιδεώδη του δασκάλου του; Οι περισσότερες γνώσεις μας για τον Μέγα Αλέξανδρο προέρχονται από δευτερογενείς και τριτογενείς πηγές, γραμμένες εκατοντάδες χρόνια μετά τον θάνατό του, οι οποίες τείνουν να δίνουν στη ζωή του μυθικές διαστάσεις.

Η σημαντικότερη πηγή είναι οι Βίοι Παράλληλοι που έγραψε ο Πλούταρχος τον 2ο αιώνα μ.Χ., σχεδόν 500 χρόνια μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα. Ο Πλούταρχος μας δίνει λίγες λεπτομέρειες για την τριετή περίοδο που ο νεαρός Αλέξανδρος πέρασε μελετώντας δίπλα στον Αριστοτέλη, από 13 έως 16 ετών. Όμως αυτά που ξέρουμε είναι τόσο δελεαστικά, παρά τη σύντομη διάρκεια της μαθητείας του, που μπορεί να άλλαξαν τον ρου της ιστορίας. Ο Αλέξανδρος γεννήθηκε το 356 π.Χ. στη μακεδονική πρωτεύουσα Πέλλα. Ήταν γιος του βασιλιά Φίλιππου Β΄ και της Ολυμπιάδας, της τέταρτης συζύγου του, και μεγάλωσε όπως άρμοζε σε έναν βασιλιά, σπουδάζοντας δίπλα στον Αριστοτέλη και λαμβάνοντας στρατιωτική εκπαίδευση.

Όταν ο Φίλιππος τον προσέλαβε το 343 π.Χ., ο Αριστοτέλης ήταν γύρω στα 40. Είχε περάσει τα 20 προηγούμενα χρόνια της ζωής του μελετώντας με τον Πλάτωνα, έναν άλλο σπουδαίο φιλόσοφο, στην Ακαδημία του στην Αθήνα. Ωστόσο, γύρω στο 348 π.Χ. εγκατέλειψε τη σχολή μάλλον επειδή ο Πλάτωνας δεν τον διάλεξε ως διάδοχό του, διορίζοντας στη θέση τον ανιψιό του Σπεύσιππο. Ενώ ο Φίλιππος είχε κατά νου κι άλλους διαπρεπείς φιλοσόφους, τελικά κάλεσε τον Αριστοτέλη για να διδάξει τον επιφυλακτικό πρίγκιπα. Αυτό μπορεί να έγινε επειδή, όπως ο Αλέξανδρος και ο Φίλιππος, ο Αριστοτέλης ήταν Μακεδόνας και ο πατέρας του, ο Νικόμαχος, είχε υπηρετήσει ως γιατρός στην αυλή του πατέρα του Φιλίππου, Αμύντα. Αν και θα ήταν μεγάλη τιμή να εκπαιδεύσει έναν μελλοντικό μονάρχη, ο Αριστοτέλης ποτέ δεν εξήγησε γιατί δέχτηκε τη δουλειά αυτή.

Στη διάρκεια της ζωής του ο φιλόσοφος έχαιρε μεγάλου σεβασμού κι έτσι θα είχε κι άλλες επιλογές μετά την Ακαδημία του Πλάτωνα. Ενδεχομένως ήδη να ονειρευόταν την ίδρυση δικής του ανταγωνιστικής σχολής στην Αθήνα – ήξερε άλλωστε ότι αυτό ήταν κάτι που μπορούσε να κατορθώσει υπό βασιλική προστασία. Γνωρίζουμε ότι ένας από τους όρους του συμβολαίου του προέβλεπε ότι ο Φίλιππος θα ανοικοδομούσε την ιδιαίτερη πατρίδα του, τα Στάγειρα, την οποία ο βασιλιάς είχε ισοπεδώσει αρκετά χρόνια νωρίτερα ως τιμωρία για μια εξέγερση εναντίον της κυριαρχίας του.

Η αίθουσα διδασκαλίας του Αριστοτέλη ήταν ένας μικρός ναός αφιερωμένος στις νύμφες στο χωριό Μίεζα, λίγο έξω από την Πέλλα. Ανάμεσα στα ερείπιά του διασώζονται μέχρι σήμερα τα πέτρινα καθίσματα όπου κάθονταν και οι σκιεροί χώροι περιπάτου στους οποίους ο Αριστοτέλης συνήθιζε να περιφέρεται. Εκτός από τον Αλέξανδρο, η σχολή του Αριστοτέλη είχε και αρκετά παιδιά άλλων αξιωματούχων. Πολλά από αυτά θα γίνονταν έμπιστοι στρατηγοί και σύντροφοι του Αλέξανδρου, όπως ο Ηφαιστίωνας, ο Πτολεμαίος, ο Κάσσανδρος και ο Κλείτος. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, τα μαθήματα επικεντρώνονταν στην ηθική, την πολιτική, τη φιλοσοφία και τη ρητορική.

Ο Αριστοτέλης μάλιστα μπορεί να έδινε διαλέξεις πάνω στα λεγόμενα «άγραφα δόγματα» του Πλάτωνα. Αν και έχουν χαθεί, ενδέχεται να περιλάμβαναν τις σκέψεις του Πλάτωνα περί μεταφυσικής, οι οποίες συνήθως επιφυλάσσονταν για τους μυημένους στην Ακαδημία του και όχι για το ευρύτερο κοινό. Ο Αριστοτέλης συνέγραψε και διδακτικά φυλλάδια για να εκπαιδεύσει τον Αλέξανδρο ώστε να γίνει καλός βασιλιάς. Μολονότι δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς περιείχαν, ο μεταγενέστερος βιογράφος Διογένης ο Λαέρτιος διατήρησε τους τίτλους τους, μεταξύ των οποίων οι Περί Βασιλείας, Περί Αποικιών, Αλεξάνδρου Συνέλευσις και Η Δόξα του Πλούτου. Εκείνη την εποχή η γενική εκπαίδευση των νέων στην αρχαία Ελλάδα περιλάμβανε μελέτη των ποιητών, των φιλοσόφων και των δραματουργών, από τον Όμηρο μέχρι τον Σοφοκλή. Όμως, το ενδιαφέρον του Αριστοτέλη για τις επιστήμες ήταν τεράστιο και φρόντισε να μεταφέρει στον Αλέξανδρο όλες του τις γνώσεις γύρω από τη βιολογία, τη φυσική και την ιατρική.

Ο πρίγκιπας πρέπει να τις απορρόφησε κυριολεκτικά, αφού είναι γνωστό ότι αργότερα χορηγούσε μετά μανίας διατροφικές και ιατρικές συνταγές, καθώς και ασκήσεις σε άρρωστους φίλους του. Ο Αλέξανδρος έστελνε επίσης στον παλιό του δάσκαλο εξωτικά φυτά και ζώα για να μπορεί να τα μελετάει. Μετά τον θάνατό του στη Βαβυλώνα, στη διαθήκη του ο Αλέξανδρος άφηνε να εννοηθεί ότι η κατάκτηση του κόσμου είχε εν μέρει επιστημονικό χαρακτήρα και ότι είχε σχεδιάσει να διασχίσει τον Ινδικό Ωκεανό και να περιπλεύσει το Κέρας της Αφρικής για να διευρύνει το βασίλειό του και τις γνώσεις του. Όσο υπερβολικό κι αν ακούγεται αυτό (εξάλλου, κάτι παρόμοιο έλεγε και ο Ναπολέοντας), ο Αλέξανδρος ήταν πνευματικός κληρονόμος του Αριστοτέλη όσο και διάδοχος του μακεδονικού θρόνου. Αυτή η  φιλοσοφική κληρονομιά είχε μεταδοθεί στον Αριστοτέλη από τον Πλάτωνα, ο οποίος με τη σειρά του είχε δάσκαλο τον Σωκράτη – μια τριανδρία που περιλάμβανε μερικά από τα μεγαλύτερα μυαλά της αρχαίας Ελλάδας.

Ο Αλέξανδρος πήρε τον ρόλο του πολύ σοβαρά. Κατά την εκστρατεία του στην Περσία έμαθε ότι ο Αριστοτέλης είχε δημοσιεύσει μερικά από τα προαναφερθέντα άγραφα δόγματα του Πλάτωνα. Έγραψε τότε μια αυστηρή επιστολή για να εκφράσει τη δυσαρέσκειά του, λέγοντας: «Προσωπικά θα επιθυμούσα να ξεχωρίζω για τις γνώσεις μου για τα πιο ωραία πράγματα παρά για τη δύναμη». Όσο ανεκδοτολογική κι αν είναι ίσως αυτή η αλληλογραφία, σίγουρα χαρακτηρίζει το χάρισμα του Αλεξάνδρου και την ιδεολογία του Αριστοτέλη.

Ο μελλοντικός βασιλιάς της Μακεδονίας πίστευε πως ήταν ξεχωριστός και ότι η φιλοσοφία ήταν ιερή και απαραβίαστη – η παιδεία του τον είχε βοηθήσει να κερδίσει τον βαθμό του. Ενδέχεται οι διδαχές του Αριστοτέλη να είχαν επηρεάσει την ενδοσκόπησή του, καθώς και την ικανότητά του στη μεγαλοσύνη. Όπως οι περισσότεροι βασιλικοί διάδοχοι, έτσι και ο Αλέξανδρος προετοιμαζόταν για την επιτυχία, σπανίως όμως ένας πρίγκιπας διδάσκεται πώς να αναπτύσσει τα χαρίσματά του. Μεγάλο μέρος της αριστοτέλειας φιλοσοφίας αφορά τη συνειδητοποίηση των δυνατοτήτων – κάποιος που θέλει να είναι σπουδαίος πρέπει να ασκεί το πνεύμα του και να πασχίζει για την αριστεία.

Αυτή η αριστεία, ή αρετή, εκφράζει την αρχαιοελληνική πίστη σύμφωνα με την οποία οι μεγάλοι άνδρες αριστεύουν μέσω της αρετής, την νοημοσύνης, της ευγενικής καταγωγής και της φυσικής ομορφιάς. Επιπλέον, ο Αριστοτέλης έγραψε για την εντελέχεια, που αφορά το πώς μπορεί κανείς να συνειδητοποιήσει τις δυνάμεις του. Εξετάζει αιτίες και αποτελέσματα για την καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης των γεγονότων και των ανθρώπων. Ο Αριστοτέλης θα δίδαξε στον Αλέξανδρο πώς να αναλύει τη ζωή του για να αριστεύει και πώς να μελετά διάφορα αποτελέσματα και να επιλέγει το καλύτερο. Αυτό σημαίνει ότι θα είχε διδάξει τον πρίγκιπα πώς να εξωτερικεύει το δυναμικό του – και γι’ αυτό τον λόγο ο Αλέξανδρος επικρίνει τον δάσκαλό του επειδή μοιραζόταν τις γνώσεις του με άλλους, αφού ήξερε ότι, αν διάβαζαν κι άλλοι τις ιδέες του φιλοσόφου, θα είχαν πρόσβαση στις «μυστικές γνώσεις» που ήταν αναγκαίες για την κατάκτηση του κόσμου.

Η εκπαίδευση του Αλεξάνδρου εκδηλώνεται και με άλλους τρόπους· για παράδειγμα, δεν προσπαθούσε να σκλαβώσει τον κόσμο μέσω της σφαγής και της βίας. Απεναντίας, ήταν γνωστό ότι μεταχειρίστηκε με ανθρωπιά τους λαούς που κατέκτησε και χορήγησε αμνηστία στις συζύγους και τις κόρες του Πέρση αυτοκράτορα όταν τον νίκησε στη μάχη. Ενώ η αριστεία είναι μια αριστοτέλεια αρχή, ο δάσκαλος πρέπει να έμαθε στον μαθητή του να διαβάζει και να σέβεται την άποψη που είχαν άλλοι συγγραφείς για τη δόξα, την αριστεία και την αρετή.

Ο Πλούταρχος επισημαίνει ότι ο Αλέξανδρος κοιμόταν με ένα αντίγραφο της Ιλιάδας του Ομήρου κάτω από το μαξιλάρι του με σχόλια του Αριστοτέλη. Ο Αχιλλέας, ο πρωταγωνιστής του επικού ποιήματος που έδρασε πολλούς αιώνες πριν από την εποχή του, ενδιαφέρεται κυρίως για την προσωπική του δόξα και φήμη και όχι για το χρήμα ή τα έπαθλα. Αυτό σίγουρα αντανακλούσε την ακόρεστη δίψα του Αλεξάνδρου να κατακτήσει τον κόσμο, αλλά και τη γενναιοδωρία του, αφού έδινε δώρα στους στρατιώτες και στους συμμάχους του. Σε όλη του τη ζωή, η αγάπη του Αλεξάνδρου για τη φιλοσοφία δεν ξεθώριασε ποτέ.

Υπάρχουν διάφορα ανέκδοτα για τις αλληλεπιδράσεις του με άλλους διαπρεπείς φιλοσόφους κατά τη διάρκεια των ακατάπαυστων στρατιωτικών εκστρατειών του στην ανατολική Ευρώπη και την Ασία, που δηλώνουν ότι είχε μια προσωπική έλξη προς τους εκκεντρικούς και τις απόψεις τους. Πράγματι, όταν συνάντησε τον Διογένη τον Σινωπέα, έναν από τους ιδρυτές του κυνισμού και γνωστό για τον πολύ απλό τρόπο ζωής του (ζούσε σε ένα τεράστιο πιθάρι στην αθηναϊκή Αγορά), ο Αλέξανδρος του είπε ότι θα του έδινε ό,τι ζητούσε. Ο θρασύς Διογένης ζήτησε από τον Μακεδόνα να κάνει στην άκρη γιατί τον εμπόδιζε να λιαστεί.

Ο Αλέξανδρος εντυπωσιάστηκε και σχολίασε: «Πράγματι, αν δεν ήμουν ο Αλέξανδρος, θα ήμουν ο Διογένης». Πέρα από αυτά τα ανέκδοτα που δείχνουν κάποια ταπεινοφροσύνη, οι άνευ προηγουμένου στρατιωτικές επιτυχίες του Αλεξάνδρου τελικά θα τον έκαναν να αποκτήσει μερικά καθόλου αριστοτελικά ελαττώματα, όπως αγάπη για το κρασί, την κολακεία, τη βία και τον παρατεταμένο ύπνο. Ο κατακτητής κατέληξε να πιστεύει ότι ήταν θεός και λέγεται ότι κάποτε είχε σχολιάσει πως μόνο «ο ύπνος και το σεξ» τον έκαναν να αισθάνεται θνητός. Σε ένα διαβόητο περιστατικό, πυρπόλησε μεθυσμένος την περσική πρωτεύουσα Περσέπολη πέντε μόλις μήνες μετά την κατάληψή της, ενώ άλλη φορά σκότωσε τον φίλο του Κλείτο σε έναν καβγά μεθυσμένων, τρυπώντας τον στο στήθος με το δόρυ και βάζοντας αμέσως τα κλάματα μετανιωμένος.

Το 340 π.Χ. η μαθητεία του Αλεξάνδρου έλαβε τέλος και ο φιλόσοφος επέστρεψε στην Αθήνα για να ιδρύσει το Λύκειο, τη δική του φιλοσοφική σχολή. Εκείνος και οι μαθητές του έγιναν γνωστοί ως Περιπατητικοί, επειδή συνήθιζαν να περπατούν στους κήπους κατά τη διάρκεια των μαθημάτων. Όμως μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα το 323 π.Χ. η φιλομακεδονική κυβέρνηση της Αθήνας κατέρρευσε και ο Αριστοτέλης αναγκάστηκε να φύγει για να σώσει τη ζωή του, σχολιάζοντας ότι δεν θα άφηνε την Αθήνα να αμαρτήσει για δεύτερη φορά απέναντι στη φιλοσοφία, εννοώντας την εκτέλεση του Σωκράτη. Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, οι στρατηγοί του ήθελαν την αυτοκρατορία και πολέμησαν μεταξύ τους. Αρκετοί από τους Επιγόνους, όπως έγιναν γνωστοί, ήταν παλιοί συμμαθητές του Αλεξάνδρου.

Ο Πτολεμαίος, που ενδέχεται να ήταν ετεροθαλής αδελφός του νεκρού βασιλιά, κατέλαβε την Αίγυπτο και η οικογένειά του θα κυβερνούσε για αρκετούς αιώνες μέχρι την άφιξη των Ρωμαίων. Στην ουσία, η Κλεοπάτρα ήταν απόγονος των Πτολεμαίων. Οι επιτυχίες του Πτολεμαίου αποδίδονται εν μέρει στον Αριστοτέλη, όπως και οι επιτυχίες του Αλεξάνδρου στον πόλεμο και στη διακυβέρνηση.

Οι άλλοι δύο πρώην μαθητές, ο Αντίπατρος και ο γιος του, ο Κάσσανδρος, θα κυβερνούσαν μεγάλα εδάφη της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου, καθώς και τη Μακεδονία και την Ελλάδα, απ’ όπου είχαν αρχίσει όλα. Όταν ο Αριστοτέλης πέθανε, το 322 π.Χ., άφησε ως εκτελεστή της διαθήκης του τον Αντίπατρο, πράγμα που σημαίνει ότι όλα αυτά τα χρόνια είχαν παραμείνει καλοί φίλοι.

Το ίδιο μπορούμε να πούμε για τον Αριστοτέλη και τον Αλέξανδρο. Ο Αλέξανδρος εκπλήρωσε την υπόσχεση του πατέρα του και ανοικοδόμησε τα Στάγειρα. Τα είδη που έστειλε στον παλιό του δάσκαλο βοήθησαν τον Αριστοτέλη να οργανώσει έναν εντυπωσιακό ζωολογικό κήπο και έναν βοτανικό κήπο. Ο βασιλιάς ήταν επίσης πάτρωνας του Λυκείου κι έτσι ο Αριστοτέλης κατάφερε να δημιουργήσει μια τεράστια βιβλιοθήκη. Όμως ο Πλούταρχος αφήνει υπόνοιες ότι τα μεταγενέστερα χρόνια οι σχέσεις τους ψυχράνθηκαν, ενδεχομένως εξαιτίας της στάσης του Αλεξάνδρου απέναντι στους Πέρσες. Ο Αριστοτέλης μισούσε του Πέρσες, εν μέρει για τον τρόπο που είχαν συμπεριφερθεί στον πλατωνικό του συνάδελφο Ερμία τον Αταρνέα.

Όταν η πόλη που κυβερνούσε ο Ερμίας εξεγέρθηκε εναντίον των Περσών, ο Αρταξέρξης Γ΄ βασάνισε και εκτέλεσε τον παλιό φίλο του Αριστοτέλη. Ο Αλέξανδρος κατέκτησε με επιτυχία την Περσική Αυτοκρατορία, αλλά αφού εκθρόνισε τον Δαρείο Γ΄ δεν ακολούθησε τις ξενοφοβικές απόψεις του Αριστοτέλη. Είναι εξάλλου γνωστό ότι οι Μακεδόνες και Έλληνες στρατιώτες του στασίασαν λόγω της εύνοιας του Αλεξάνδρου απέναντι στους Πέρσες, υιοθετώντας το ντύσιμό τους και διορίζοντάς τους ως αξιωματικούς στον στρατό. Μάλιστα, σε μια επίδειξη αλληλεγγύης προς τον κατακτημένο λαό, το 324 π.Χ. πάντρεψε μαζικά στα Σούσα στρατηγούς και αξιωματικούς του με Περσίδες αριστοκρατικής καταγωγής, σύμφωνα με τις περσικές παραδόσεις.

Ο ίδιος ο Αλέξανδρος, παρότι παντρεμένος με την Ρωξάνη, παντρεύτηκε τη Στάτειρα, τη μεγαλύτερη κόρη του Δαρείου, προκειμένου να ενώσει τους βασιλικούς οίκους των δύο περιοχών. Πρέπει να κατανοούσε ότι μια κατακτημένη αυτοκρατορία απαιτούσε πολύ διαφορετικές αρετές από την κυρίαρχη και ότι έπρεπε να διαδώσει αρετές όπως η ευσπλαχνία και η ανεκτικότητα σε όλους τους λαούς της επικράτειάς του, και όχι μόνο στους Έλληνες, αν ήθελε να κυβερνά δίκαια και αποτελεσματικά. Σπανίως στην ιστορία εμφανίζονται ηγέτες που να συνδυάζουν την αγάπη για την αρετή και τη γνώση.

Στην Πολιτεία, που είχε γραφτεί 25 χρόνια πριν από τη γέννηση του Αλεξάνδρου, ο Πλάτωνας προσμένει έναν «φιλόσοφο βασιλιά» που θα κυβερνά με αρετή και θα καθοδηγεί το έθνος του με αγάπη για τη γνώση, την αριστεία και τη δικαιοσύνη. Αυτόν τον ειδυλλιακό στόχο ίσως είχε στον νου του και ο Αριστοτέλης όταν δίδασκε τον Μακεδόνα πρίγκιπα, ελπίζοντας να απελευθερώσει τις απίστευτες δυνατότητες που είχε δει στον μελλοντικό κατακτητή όταν συμφώνησε να τον εκπαιδεύσει.

Όμως ο Αλέξανδρος πέθανε πολύ πριν μπορέσει να πραγματοποιήσει αυτές τις υψηλόφρονες επιδιώξεις και ο θάνατός του σκέπασε τον αρχαίο κόσμο με μια μεγάλη σκιά. Παρ’ όλα αυτά, τα απίστευτα επιτεύγματα του Αλεξάνδρου έκαναν κάθε μελλοντικό κατακτητή να νιώθει ανεπαρκής. Είναι γνωστό ότι ο Ιούλιος Καίσαρας θρηνούσε από φθόνο για τα κατορθώματα του Αλεξάνδρου και η μνήμη του υπερβαίνει τις πόλεις που ακόμα και σήμερα φέρουν το όνομά του, όπως η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Όπως ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας, έτσι και η κληρονομιά του Αλεξάνδρου χαράχτηκε στο παλιρροϊκό κύμα της φιλοσοφίας, της τέχνης και των ιδεών που διαχύθηκαν από τη Ελλάδα στο Ιράν, το Πακιστάν και την Ινδία μετά τις στρατιωτικές κατακτήσεις του, δημιουργώντας μια απέραντη σύνθεση νέων γνώσεων, μάθησης και εμπορίου σε όλη την ήπειρο.

Του Tom Cohen

Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό All About History (11/2019)

Ιστορία