Οι Ροδιές δεν θα ανθίσουν και φέτος: ο αποκλεισμός των αμάχων στον θύλακα του Ναγκόρνο Καραμπάχ

Το προοίμιο

Καταλυτικό ρόλο για την επίτευξη της συμφωνίας ειρήνης διαδραμάτισε η Ρωσία, η οποία σχεδόν ενάμιση χρόνο αργότερα εισέβαλε στην Ουκρανία. Σημαντικό ρόλο όμως έπαιξε και η Τουρκία. Οι Αρμένιοι και όχι μόνο θεωρούν ότι το Αζερμπαϊτζάν είναι το «μακρύ χέρι» της Τουρκίας στην περιοχή.
Αλλά η συμφωνία ήταν συμφωνία και έπρεπε να εφαρμοστεί. Μεγάλη μερίδα των Αρμενίων πολιτών χαρακτήρισε τη στάση του Αρμένιου πρωθυπουργού που υπέγραψε τη συμφωνία ως «προδοτική». Αλλά το τραύμα του πολέμου ήταν πολύ νωπό, και σήμερα ακόμη, δυο χρόνια μετά, δύσκολα οι Αρμένιοι μπορούν να πιστέψουν ότι στον πόλεμο των 44 ημερών χάθηκε μια ολόκληρη γενιά, 18χρονα παιδιά που άφησαν στην άκρη το κινητό τους τηλέφωνο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και έπιασαν το τουφέκι. Πολλά αγόρια σκοτώθηκαν στο πολεμικό μέτωπο, άλλα πιάστηκαν και βρίσκονται σε καθεστώς αιχμαλωσίας, ωστόσο κανένας στο Γερεβάν δεν μπορεί να μιλήσει για ακριβή αριθμό νεκρών. Ωστόσο, θύματα δεν υπήρξαν μόνο από την πλευρά της Αρμενίας αλλά και του Αζερμπαϊτζάν.

Το τραύμα

Στην ταινία μου «Τα ρόδια του Ναγκόρνο Καραμπάχ» έχω δύο βετεράνους στρατιώτες, έναν Αρμένιο και έναν Αζέρο, σε παράλληλες αφηγήσεις να μιλούν για το τραύμα του πολέμου. Το τι έζησαν αυτά τα παιδιά δεν περιγράφεται. Ζουν με εφιάλτες και αμφιβάλλω αν ποτέ θα καταφέρουν να βγουν από το κακό όνειρο που τους στοιχειώνει.
Ένας ψυχίατρος στο Ερεβάν με ενημέρωσε για το πρόγραμμα θεραπείας που βρίσκεται σε εξέλιξη προκειμένου να επουλώσει το τραύμα στους στρατιώτες. Τόσο στο Ερεβάν όσο και στο Μπακού, όταν μιλούν για τους νεκρούς στρατιώτες τους, τους αναφέρουν ως «μάρτυρες». Τώρα πια τα παιδιά αυτά είναι «σιωπηλοί μάρτυρες».

Τα ρόδια

Η ταινία «Τα ρόδια του Ναγκόρνο Καραμπάχ» ξεκινά με ένα ανθρωπογεωγραφικό παιχνίδι. Μετά τη συμφωνία ειρήνης του 2020, κάποια εδάφη που θεωρούνταν έως τότε «αρμενικά» περνούν στον έλεγχο των Αζέρων. Αλλά τα εδάφη έχουν σπίτια, οπωρώνες, αγροκτήματα και κυρίως ανθρώπους που τα κατοικούν.
Συνάντησα δύο γαιοκτήμονες οι οποίοι διέθεταν οπωρώνες με ροδιές. Μετά τη συμφωνία ένα μέρος του οπωρώνα περνούσε στο Αζερμπαϊτζάν και ένα άλλο μέρος παρέμενε στην Αρμενία. Είδα με τα μάτια μου αγρότες και πολιτικούς διοικητές να κάνουν ασκήσεις επί χάρτου για να βρουν σε ποιον ανήκουν τελικά οι ροδιές και αν τα ρόδια είναι αρμένικα ή αζέρικα.
Ένας χαμογελαστός και πολύ συμπαθής χωρικός που συνάντησα έξω από το Στεπανακέρτ μου είπε: «Ξέρεις, εδώ έχουμε μια παροιμία. Αν το μισό βόδι ανήκει στον γείτονα, τότε του το δίνεις ολόκληρο». Συνάντησα ανθρώπους που το σπίτι τους παρέμενε στην Αρμενία και το κοτέτσι τους περνούσε στον έλεγχο του Αζερμπαϊτζάν. Ήταν, αλήθεια, ένα παιχνίδι των συνόρων. Αλλά δεν ήταν καθόλου ένα αθώο παιχνίδι.

Η έξοδος

Η έξοδος των Αρμενίων από τις πατρογονικές εστίες τους είχε όλα τα χαρακτηριστικά της «βιβλικής» εξόδου. Μια ιεροτελεστία αναχώρησης από τη γη τους και βίαιης αποκοπής από τη μακραίωνη ιστορία τους. Πολλοί Αρμένιοι αποφάσισαν να κάψουν τα σπίτια τους για να μην περάσουν στα χέρια του «εχθρού», άλλοι ξέθαψαν τους συγγενείς από τα νεκροταφεία και πήραν μαζί τις σωρούς κατά την αναχώρησή τους.
Είδα σε ένα νεκροταφείο έναν άντρα να ξεθάβει τον θείο του, θεωρώντας ότι επιτελεί το ιερό χρέος του και την ίδια ώρα σε ένα παρακείμενο χωριό μια μάνα να θάβει τον στρατιώτη γιο της. Ο αέρας έπαιρνε τους λυγμούς της και τους ταξίδευε χιλιόμετρα μακριά.
Από το αρχαιολογικό μουσείο του Στεπανακέρτ, Αρμένιοι φόρτωσαν τις αρχαίες πέτρες σε μικρά βαν προκειμένου να τις μεταφέρουν στο Ερεβάν ώστε να μην «μαγαριστούν» από τους Αζέρους.
Σε ποιον τελικά ανήκουν τα ρόδια και οι πέτρες;
Συνάντησα ωστόσο και Αρμένιους που αποφάσισαν να μείνουν στα σπίτια τους υπό το νέο καθεστώς αλλά και πολλούς Αρμένιους που έφυγαν από το χωριό τους χωρίς να κάψουν το σπίτι τους. Όλοι είχαν την ίδια βουβή ανησυχία για το μέλλον.

Η παραβίαση της συμφωνίας

Σχεδόν δύο χρόνια μετά την υπογραφή της συμφωνίας, το Αζερμπαϊτζάν αποφάσισε να παίξει ένα τελευταίο χαρτί. Η Ρωσία στο μεταξύ είχε εισβάλει στην Ουκρανία και η Τουρκία φαινόταν αποφασισμένη να ενισχύσει τον ρόλο της περιοχή.
Καταλυτικό ρόλο στη διπλωματία αλλά και στον πόλεμο παίζουν οι πηγές ενέργειας και στην προκειμένη περίπτωση, ο αγωγός φυσικού αερίου.
Μετά τη συμφωνία, ειρηνευτικό σώμα από τη Ρωσία είχε αναλάβει να διαφυλάξει ανοιχτό τον διάδρομο του Λατσίν, μήκους πέντε χιλιομέτρων. Άλλωστε, ήταν ένας βασικός όρος της συμφωνίας. Σύμφωνα με το άρθρο 6, «ο διάδρομος του Λατσίν, που θα εξασφαλίζει την επικοινωνία μεταξύ του Ναγκόρνο Καραμπάχ και της Αρμενίας και την ίδια στιγμή θα παρακάμπτει την πόλη Σουσί, θα παραμείνει υπό τον έλεγχο του ειρηνευτικού αποσπάσματος της Ρωσικής Ομοσπονδίας». Ο διάδρομος έπρεπε να παραμείνει ανοιχτός για τη διέλευση ανθρώπων και αγαθών που προορίζονται για τον άμαχο πληθυσμό του θύλακα.
Οι Αζέροι έκλεισαν τον διάδρομο σε δύο φάσεις, τον Δεκέμβριο του 2022. Η πρώτη, πραγματοποιήθηκε στις 3 Δεκεμβρίου όταν μία ομάδα Αζέρων που αυτοαποκαλούνταν «περιβαλλοντικοί ακτιβιστές» απέκλεισαν τη δίοδο διαμαρτυρόμενοι για τη λειτουργία αρμενικών ορυχείων στον θύλακα. Έγιναν διαπραγματεύσεις και ο οδικός άξονας ελευθερώθηκε.