Εδώ όλη η αλήθεια! Έτσι φτιάχνονται τα Fake News - Ποιά κίνητρα κρύβουν;

 

 

 

 

Συνέντευξη στον Νίκο Ασλανίδη

 

Ο Συμεών Παπαδόπουλος είναι απόφοιτος της σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Η/Υ του ΑΠΘ, ενώ κατέχει Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης σε Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών από το Πολυτεχνείο του Eindhoven(Ολλανδία) και Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης στη Διοίκηση Επιχειρήσεων (MBA) από το Πανεπιστήμιο του Blekinge (Σουηδία). Κατέχει επίσης Διδακτορικό τίτλο σπουδών στο Τμήμα Πληροφορικής του ΑΠΘ με αντικείμενο την εξόρυξη γνώσης από πολυμεσικό περιεχόμενο μεγάλης κλίμακας. Τα τελευταία χρόνια η έρευνά του επικεντρώνεται στη χρήση μεθόδων Τεχνητής Νοημοσύνης και Ανάλυσης Δικτύων για την ανάλυση, επαλήθευση και ανάκτηση εικόνων και βίντεο στο Διαδίκτυο και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Έχει συμμετέχει στη συγγραφή περισσότερων από 150 δημοσιεύσεων σε διεθνή περιοδικά και συνέδρια.

 

Ο Νίκος Σαρρής έχει εργαστεί ως ερευνητής, επιστημονικός υπεύθυνος και συντονιστής μεγάλων πολυεθνικών κοινοπραξιών. Έχει ανακηρυχθεί διδάκτορας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Μηχανικός Πληροφορικής και Υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ. Έχει ηγηθεί  πολυετούς έρευνας και ανάπτυξης προϊόντων για την εκτίμηση της αξιοπιστίας πληροφοριών που προκύπτουν μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται κυρίως με ερευνητικά έργα που σχετίζονται με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, εστιάζοντας στη σημασιολογική ανάλυση και την «κατανόηση» του πολυμεσικού περιεχομένου ειδήσεων. Υπήρξε συντονιστής του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου κατά της Παραπληροφόρησης που ιδρύθηκε από το έργο SOMA και είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου στο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων (EDMO - European Digital Media Observatory).

 

Συμεών Παπαδόπουλος: Η πρώτη μου επαφή με το φαινόμενο ήταν στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού ερευνητικού έργου SocialSensor περίπου το 2013, όταν συνεργάτες-δημοσιογράφοι μας μετέφεραν ότι μία σημαντική ανάγκη που αντιμετωπίζουν τα ειδησεογραφικά πρακτορεία είναι η επαλήθευση πληροφορίας που διακινείται στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στη συνέχεια, είχα την ευκαιρία να εμπλακώ στο σχεδιασμό και την υλοποίηση μιας σειράς σχετικών Ευρωπαϊκών έργων όπως ήταν τα REVEAL, InVID και το WeVerify, τα οποία μας έδωσαν την ευκαιρία να αναπτύξουμε σχετική τεχνογνωσία και να συστήσουμε στο εργαστήριο Γνώσης, Πολυμέσων και Κοινωνικών Δικτύων του ΕΚΕΤΑ/ΙΠΤΗΛ μια εξειδικευμένη ερευνητική ομάδα - την ομάδα Επαλήθευσης Περιεχομένου (MeVer - Media Verification) που εκπονεί σχετική έρευνα και αναπτύσσει τεχνολογίες και εργαλεία για την αντιμετώπιση του φαινομένου.  

 

Νίκος Σαρρής: Στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας μέσα από την ενασχόλησή μου στην έρευνα και ανάπτυξη εφαρμογών για την οργάνωση της δημοσιογραφικής δουλειάς, και μαζί με την ομάδα του εργαστηρίου καινοτομίας της εταιρείας Athens Technology Center σκεφτήκαμε ότι πρέπει να προσφέρουμε μεθόδους αξιολόγησης της αξιοπιστίας ειδησεογραφικού περιεχομένου. Μιλώντας με δημοσιογραφικούς οργανισμούς όπως το BBC και η Deutsche Welle προσπαθήσαμε να καταλάβουμε το πρόβλημα που από τότε φαινόταν πόσο πολυδιάστατο είναι, και αρχίσαμε να αναπτύσσουμε εφαρμογές που να βοηθούν τους δημοσιογράφους να εξερευνούν κάθε διάσταση της πληροφορίας, (όπως την πηγή, το περιεχόμενο και το περιβάλλον της κάθε είδησης). Την πρώτη εφαρμογή που αναπτύξαμε την ονομάσαμε «Αληθειόμετρο».

 

 

ΣΠ: Ναι, η πανδημία προσέφερε ένα πεδίο μάχης πληροφοριών που ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκό για την ανάπτυξη και διασπορά ψευδών ειδήσεων και παραπληροφόρησης. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη δυσκολία και πολυπλοκότητα της θεματολογίας, που θα απαιτούσε σημαντικές γνώσεις ιατρικής και επιδημιολογίας για να μελετηθεί πιο συγκροτημένα, αλλά και στη συνεχή αλλαγή δεδομένων και γνώσεων που προέκυπταν λόγω νέων ερευνών και στοιχείων από την επιστημονική κοινότητα, που οδηγούσε μέρος της κοινής γνώμης να αναπτύξει δυσπιστία προς τα ευρήματα και τις συστάσεις της επιστημονικής κοινότητας, η οποία δυστυχώς είχε και εκπροσώπους που εκμεταλλεύτηκαν το κύμα δυσπιστίας και παραπληροφόρησης για λόγους προσωπικής προβολής και οφέλους.

 

ΝΣ: Θεωρώ ότι παραπληροφόρηση υπάρχει πάντα, σε διάφορους χώρους και γύρω από πολλά θέματα. Όταν προκύπτουν σημαντικά ζητήματα που συζητούνται ευρέως αυξάνει ο όγκος τόσο της πληροφόρησης, όσο και της παραπληροφόρησης, αλλά και μελετάται το φαινόμενο περισσότερο, αναδεικνύοντας σε μεγαλύτερο βαθμό το μέγεθος του προβλήματος. Αυτό συνέβει έντονα και κατά την περίοδο της πανδημίας την οποία αποκάλεσε και ο ίδιος ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ως πανδημία παραπληροφόρησης (infodemic). Στην ανάδειξη του προβλήματος βοηθούν τα τελευταία χρόνια και όλοι οι οργανισμοί επαλήθευσης γεγονότων (fact-checking organisations) που έχουν δημιουργηθεί και μελετούν το πρόβλημα πολύ πιο στοχευμένα από ότι συνέβαινε στο παρελθόν.

 

 

ΣΠ: Όπως συχνά αναφέρεται, το πρώτο θύμα ενός πολέμου είναι η αλήθεια. Παρότι είναι ως ένα βαθμό ανθρώπινο να συμμερίζεται κάποιος περισσότερο την Ουκρανική πλευρά λόγω του ότι είναι η αμυνόμενη, και παρότι η Ρωσία έχει βεβαρημένο παρελθόν όσον αφορά τη χρήση οργανωμένων εκστρατειών παραπληροφόρησης (π.χ. για την επιρροή στις Αμερικανικές εκλογές του 2016 και στη διενέργεια του δημοψηφίσματος για το Brexit), έχουν διαπιστωθεί αρκετά περιστατικά διασποράς ψευδών ειδήσεων και από τις δύο πλευρές. Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι πολλές από τις προσπάθειες παραπληροφόρησης που διακινούνται από την Ουκρανική πλευρά αντιμετωπίζονται με σχετική συμπάθεια ή ανοχή από τις δυτικές δημοσιογραφικές κοινότητες.

 

ΝΣ: Δυστυχώς σε κάθε πόλεμο, αλλά πολύ περισσότερο στη σύγχρονη εποχή, διεξάγεται και ένας παράλληλος πόλεμος παραπληροφόρησης. Είναι αναμενόμενο κάθε πλευρά να διασπείρει με τον εντονότερο δυνατό τρόπο τις πληροφορίες που εξυπηρετούν τους στόχους της. Και σε αυτόν τον πόλεμο παραπληροφόρηση προκύπτει και από τις δύο πλευρές και σε ένα βαθμό αναδεικνύεται παρομοίως από τους δημοσιογραφικούς ερευνητικούς οργανισμούς, αλλά σίγουρα σους περισσότερους Ευρωπαϊκούς οργανισμούς είναι αναμενόμενο να υπάρχει πιο έντονη προσπάθεια αναγνώρισης της παραπληροφόρησης που προέρχεται από την επιτιθέμενη πλευρά. Στο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων (EDMO) γίνεται ωστόσο προσπάθεια ανάδειξης όλων των άρθρων επαλήθευσης ή διάψευσης πληροφοριών που διακινούνται και από τις δύο πλευρές.

 

 

ΣΠ: Η ομάδα μας αναπτύσσει νέα εργαλεία που βοηθούν του δημοσιογράφους και τους fact-checkers να διασταυρώνουν πληροφορίες και να εκτιμούν την αυθεντικότητα εικόνων και βίντεο που βρίσκουν στο διαδίκτυο. Κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων εργαλείων είναι η ανίχνευση ψηφιακών παραποιήσεων σε εικόνες (όπως το γνωστό photoshopping), η ανίχνευση DeepFake περιεχομένου που αποτελεί μια ανερχόμενη απειλή, αλλά και η ανάκτηση εικόνων και βίντεο με βάση την οπτική ομοιότητα π.χ. για τον εντοπισμό βίντεο που προέρχονται από παλιά παρόμοια γεγονότα και αναδημοσιεύονται ψευδώς ως καινούργια.

 

 

ΝΣ: Υπάρχουν περιπτώσεις που είναι αρκετά εύκολο, όπως για παράδειγμα όταν γίνεται χρήση μιας φωτογραφίας ως απόδειξη ενός γεγονότος και αυτή η φωτογραφία έχει χρησιμοποιηθεί ξανά στο παρελθόν. Είναι αρκετά εύκολο να γίνει εντοπισμός όμοιων οπτικά φωτογραφιών με υπηρεσίες μηχανών αναζήτησης όπως των Google, Bing, ή Yahoo. Πολλές περιπτώσεις ωστόσο απαιτούν δύσκολη και χρονοβόρα δημοσιογραφική έρευνα και λόγω της έλλειψης πόρων εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, αυτή η έρευνα συχνά δεν γίνεται όπως πρέπει.

 

 

ΝΣ: Το φαινόμενο είναι πολύπλοκο και πολυπαραγοντικό, και για αυτό η επιστημονική κοινότητα έχει αναγνωρίσει ότι χρειάζεται συνεργασία σε ένα ευρύ φάσμα τόσο με δημοσιογραφικούς φορείς, όσο και ερευνητές σε πεδία όπως η κοινωνιολογία, ή ψυχολογία ή η τεχνολογία ανάλυσης πολυμεσικού περιεχομένου και της κατανόησης της δομής και λειτουργίας των κοινωνικών δικτύων. Και η δική μας ομάδα συνεργάζεται στο πλαίσιο ερευνητικών έργων με φορείς από όλη την Ευρώπη που εξειδικεύονται σε τέτοιους τομείς, αλλά έχουν συσταθεί και κοινότητες οργανισμών που συνεργάζονται για αυτό το σκοπό όπως αυτές του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου (EDMO) και των εθνικών/πολυεθνικών κλάδων του (EDMO hubs).

 

 

ΣΠ: Όταν γίνεται με σχέδιο και συστηματικό τρόπο, η διασπορά ψευδών ειδήσεων κατά βάση σχετίζεται με οικονομικά και πολιτικά κίνητρα. Για παράδειγμα, περιεχόμενο που γίνεται δημοφιλές (viral) συνήθως αποφέρει σημαντικά διαφημιστικά έσοδα σε αυτούς που το δημοσιεύουν, και σύμφωνα με μελέτες, το παραπλανητικό ή μη ακριβές περιεχόμενο είναι συνήθως πιο δημοφιλές - ίσως επειδή προκαλεί περισσότερο το ενδιαφέρον - και άρα είναι και πιο επικερδές. Επιπλέον, κάποιες μορφές παραπληροφόρησης μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ως εργαλείο από επιτελεία επικοινωνιολόγων για να προωθήσουν τη δημοφιλία συγκεκριμένων πολιτικών προσώπων ή κομμάτων. Φυσικά, υπάρχουν και πολλές περιπτώσεις αυθόρμητης συμμετοχής πολιτών σε οργανωμένες εκστρατείες παραπληροφόρησης λόγω πραγματικής πεποίθησης ή έκφρασης αντίδρασης προς τους επίσημους θεσμούς.

 

 

ΣΠ: Θα έλεγα ότι τα fake news και η παραπληροφόρηση βρίσκονται σε μια σχέση φαύλου κύκλου με υφιστάμενες ταραχές και εντάσεις μέσα σε μια κοινωνία. Συνήθως η διασπορά ψευδών ειδήσεων βρίσκει εύφορο έδαφος σε κοινωνικές ομάδες που ήδη αντιμετωπίζουν μια κρίση ή βρίσκονται στο επίκεντρο μιας έντασης, και την τροφοδοτούν περαιτέρω. Άρα, ο κίνδυνος θα συνεχίσει να υπάρχει και το μέγεθος των ταραχών και συγκρούσεων θα καθορίζεται εν μέρει και από τις πραγματικές αιτίες που υπάρχουν πίσω από κάθε φαινόμενο π.χ. κοινωνικές αδικίες, ανισότητες, οικονομικές κρίσεις…

 

 

 

ΣΠ: Το θέμα απασχολεί ήδη κυβερνήσεις ανά τον κόσμο όπως και διεθνείς οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, το ΝΑΤΟ, κλπ. Μέτρα και θεσμικό πλαίσια έχουν αρχίζει να θεσπίζονται. Εντούτοις, η λήψη αυστηρών μέτρων δεν είναι κάτι - που τουλάχιστον προσωπικά - θεωρώ ως σωστό και αποτελεσματικό τρόπο αντιμετώπισης του προβλήματος. Αρχικά, μέτρα όπως ποινικοποίηση ή “απαγόρευση” των ψευδών ειδήσεων μπορούν σχετικά εύκολα να εκφυλιστούν σε μέσα περιορισμού της ελευθερίας του λόγου - όπως και έγινε εν μέρει κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Αφετέρου, είναι πολύ δύσκολη πρακτικά η διαλογή του περιεχομένου σε “αληθές” ή “παραπλανητικό” με συνέπεια και δικαιοσύνη. Αντίθετα, τα μέτρα που προσωπικά θεωρώ ως πιο αποτελεσματικά είναι μέτρα που μελλοντικά θα ενισχύσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στους επίσημους φορείς ενημέρωσης, μέτρα που θα ενισχύουν την έρευνα και τεχνογνωσία σε σχέση με το φαινόμενο καθώς και μέτρα που θα καλλιεργούν ικανότητες κριτικής ανάλυσης και επαλήθευσης της πληροφορίας.

 

ΣΠ: Θέλουμε να συνεχίσουμε την έρευνά μας στην περιοχή και ειδικότερα στη βελτίωση των μεθόδων Τεχνητής Νοημοσύνης που αναπτύσσουμε για την υποστήριξη εργαλείων επαλήθευσης πολυμεσικού περιεχομένου. Ένας από τους στόχους μας είναι η βελτίωση της εμπιστοσύνης των χρηστών-δημοσιογράφων προς τα εργαλεία μας, για παράδειγμα με προσθήκη κατάλληλων μηχανισμών επεξήγησης των αποτελεσμάτων τους αλλά και με αύξηση της αξιοπιστίας τους.

 

ΝΣ: Επίσης θα συνεχίσουμε τις προσπάθειες μας για την οργάνωση κοινοτήτων οργανισμών με στόχο την ανάλυση και καταπολέμηση του φαινομένου. Σε αυτό το πλαίσιο έχουμε προτείνει την σύσταση ενός Μεσογειακού Παρατηρητηρίου Παραπληροφόρησης και κάνουμε προσπάθειες να συμφωνηθεί η θέσπιση μιας ευρείας τέτοιας προσπάθειας και στην Ελλάδα με σύμπραξη φορέων από όλους τους σχετικούς χώρους.

 

ΠΗΓΗ: Μακεδονία