Σήμα κινδύνου για το μνημείο στην Κωνσταντινούπολη για ελληνικό μνημείο!

Έχουν περάσει πέντε χρόνια από τότε που η Europa Nostra συμπεριέλαβε το ιστορικό Ορφανοτροφείο της Πριγκήπου στη λίστα με τα πολιτιστικά μνημεία που βρίσκονται σε κίνδυνο. Το μεγαλύτερο ξύλινο μνημείο της Ευρώπης που «κλείνει» μέσα στους πέντε ορόφους του ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, στέκει στην κορυφή του λόφου της Πριγκήπου, «τραυματισμένο» από τον χρόνο. Σε αυτό το εμβληματικό κτίριο που αγναντεύει τη θάλασσα του Μαρμαρά, χιλιάδες παιδιά, κυρίως ορφανά, βρήκαν για πολλές δεκαετίες (1903-1964), στέγη και μόρφωση. 

Περισσότερο από έναν αιώνα μετά το κλείσιμό του και υπό τον κίνδυνο της κατάρρευσης, το Ορφανοτροφείο ένωσε μία ομάδα Ελλήνων και Τούρκων επιστημόνων που τα τελευταία χρόνια εργάζονται από κοινού -εθελοντικά- για την αποκατάσταση του κτιρίου, θέτοντας ως απόλυτη προτεραιότητα την αναστήλωσή του. 

«Είναι ένα μνημείο το οποίο για την Ανατολή συμβολίζει ό,τι ο Άγιος Νικόλαος στο Μανχάταν για τη Δύση», τονίζει στην «Κ» ο Λάκης Βίγκας, συντονιστής αυτής της ομάδας για τη διάσωση και αποκατάσταση του Ορφανοτροφείου.

«Είναι το παρελθόν, οι μνήμες και η ιστορία μας, δεν μπορούμε να τα απεμπολίσουμε και να αφήσουμε να εξαφανιστεί από τον χάρτη».

«Το κτίριο εδώ και πολλά χρόνια στερείται ζωής κι εμείς σήμερα αναζητούμε το μέλλον του. Η αναστήλωσή του είναι θέμα γοήτρου για την ομογένεια και κατ’ επέκταση για τον ελληνισμό. Είναι το παρελθόν, οι μνήμες και η ιστορία μας, δεν μπορούμε να τα απεμπολίσουμε και να αφήσουμε ένα τέτοιο κτίριο να εξαφανιστεί από τον χάρτη. Θέλουμε να μείνουμε παρόντες σε αυτήν την πόλη», προσθέτει ο ίδιος, επισημαίνοντας τη σημαντική συρρίκνωση, σήμερα, της ελληνικής κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη. 

Τα τελευταία χρόνια μέσω της υποστήριξης του Οικουμενικού Πατριαρχείου -που είναι και ο ιδιοκτήτης του Ορφανοτροφείου- ο κ. Βίγκας και η ομάδα του προχώρησαν σε ενέργειες όπως η ψηφιακή και αρχιτεκτονική αποτύπωση του κτιρίου, η σύσταση συμβουλευτικής διεπιστημονικής επιτροπής από Έλληνες και Τούρκους ειδικούς, η διεξαγωγή διαγωνισμού που αφορά τόσο στην αναστήλωση του παρακείμενου σχολικού κτιρίου (1.000 τ.μ.) όσο και στη μερική υποστύλωση της κεντρικής οικοδομής, καθώς και η έκδοση άδειας οικοδομήσεως.

«Η τοπική κοινωνία των νησιών είναι ευαισθητοποιημένη. Το ίδιο και η ευρύτερη τουρκική κοινωνία, όπως και τα μέσα ενημέρωσης. Συνέχεια μάς ρωτούν “πότε ξεκινάτε;” Συνεργαζόμαστε στενά και με το υπουργείο Πολιτισμού της Τουρκίας και τον μητροπολιτικό δήμο της Κωνσταντινούπολης. Βλέπετε όλοι οι παράγοντες, αν και πολιτικά ανταγωνίσιμοι, σε αυτό το κτίριο ενώνουν το πνεύμα της δημιουργίας και της ανάπτυξης», τονίζει ο Λ. Βίγκας, ξεκαθαρίζοντας ότι αναζητούνται οι πόροι προκειμένου να ξεκινήσει άμεσα η αναστήλωση. 

Στον περίπου μισό αιώνα που το Ορφανοτροφείο παρέμενε κατασχεμένο από το τουρκικό κράτος, μέχρι την οριστική επιστροφή του στο Πατριαρχείο το 2012, δεν καταγράφηκε καμία σωστική ενέργεια που θα μπορούσε να είχε αποτρέψει την κατάρρευση.

Ένας ξύλινος «ουρανοξύστης»

«Μετά την εγκατάλειψη του Ορφανοτροφείου τη δεκαετία του ‘60, το κτίριο έμεινε στο έλεος του Θεού. Το Πατριαρχείο έκανε έναν τεράστιο αγώνα για να το πάρει πίσω και έκτοτε καταβάλλει μία μεγάλη προσπάθεια για τη διάσωσή του. Θα ήταν κρίμα να χαθεί ένα τόσο εμβληματικό κτίριο, σημαντικό όχι μόνο για τον ελληνισμό και την αρχιτεκτονική κληρονομιά της Τουρκίας, αλλά και για τη διεθνή κοινότητα, καθώς αποτελεί σύμβολο της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς των ξύλινων κατασκευών. Είναι το σπουδαιότερο δείγμα ενός πρωτοποριακού δομικού συστήματος που αναπτύχθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη και με βάση αυτό δημιουργήθηκε ένα νέο αρχιτεκτονικό ρεύμα κατασκευών από ξύλο. Με ύψος 26 μέτρα, το κτίριο υπήρξε για την εποχή του ένας ξύλινος ουρανοξύστης», λέει η Ελευθερία Τσακανίκα, πολιτικός μηχανικός, αναπληρώτρια καθηγήτρια της Σχολής Αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ, με ειδικότητα στις ξύλινες κατασκευές και κυρίως στην αποκατάστασή τους. 

Τα τελευταία χρόνια, η κ. Τσακανίκα εντάχθηκε στην εθελοντική ομάδα για το Ορφανοτροφείο. Ήδη από το 2018, όταν σε ένα παγκόσμιο συνέδριο αντιλήφθηκε την επικινδυνότητα της κατάστασης του κτιρίου, ενημέρωσε με επιστολή της τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο ότι θα έπρεπε να δοθεί προτεραιότητα στην ανεύρεση των πόρων για την υποστύλωσή του και στη συνέχεια αφού διασφαλιστεί αυτό για την αποκατάστασή του. Την ίδια χρονιά -μαζί με τους συναδέλφους της από το ΕΜΠ κ.κ. Τ. Κουϊμτζόγλου και Β. Κολοκυθά- συνέταξαν, ύστερα από πρόσκληση του Πατριαρχείου, μία τεχνική έκθεση και κατέθεσαν πρόταση για τα άμεσα σωστικά μέτρα.

Αντίστροφη μέτρηση

«Πρέπει να προλάβουμε. Κάθε μέρα που χάνεται είναι κρίσιμη», τονίζει στην «Κ» η καθηγήτρια του ΕΜΠ, εκφράζοντας την ανησυχία της, εν όψει του χειμώνα. «Ο σεισμός και ιδιαίτερα οι καιρικές συνθήκες επηρεάζουν το κτίριο. Μία μεγάλη θύελλα θα μπορούσε να είναι καταστροφική» επισημαίνει και προσθέτει πως πρόκειται για ένα ξύλινο κτίριο πέντε ορόφων που έχει χάσει το μεγαλύτερο ποσοστό της στέγης του.

«Το 80% πλέον είναι διαπερατό και καταρρέει πολύ γρήγορα. Μέχρι το 2018 ανεβαίναμε ως τον τέταρτο όροφο του κτιρίου, σήμερα φτάνουμε μόνο μέχρι τμήμα του δευτέρου», διευκρινίζει η ίδια, τονίζοντας ότι η στέγαση και η συνολική υποστύλωση θα πρέπει να είναι το επόμενο βήμα αμέσως μετά τη μερική υποστύλωση, προκειμένου να διασωθεί το κτίριο. 

Σήμερα, οι προσπάθειες έχουν επικεντρωθεί στον χώρο του θεάτρου και στην περιοχή της εισόδου και υποδοχής, οι οποίοι αποτελούν το πολυτιμότερο τμήμα του κτιρίου λόγω του ιδιαίτερα περίτεχνου διακόσμου, της χρήσης τους και της μνήμης που κουβαλούν.

«Προσπάθειά μας είναι να διασώσουμε ό,τι περισσότερο μπορέσουμε: Κάθε στοιχείο αρχιτεκτονικό, του φέροντος οργανισμού, του διακόσμου, κουβαλάει μία μνήμη τεχνική ακόμη και συναισθηματική ως στοιχεία της υλικής και άυλης πολιτιστικής αξίας αυτού του μνημείου. Επομένως, αν καταφέρουμε να σώσουμε έστω και κάποιο τμήμα του κτιρίου θα είναι σπουδαίο. Το 100% είναι πλέον ανέφικτο», τονίζει η κ. Τσακανίκα.

Το Prinkipo Palace που έγινε ορφανοτροφείο

Το κτίριο σχεδιάστηκε το 1898 από τον καταξιωμένο Γάλλο αρχιτέκτονα Αλεξάντερ Βαλορί. «Ο Βαλορί ήταν ένας σεβαστός αρχιτέκτονας εκείνης της περιόδου, σχεδιαστής πολλών υπέροχων κτιρίων που επηρέασαν τη μορφή της πόλης της Κωνσταντινούπολης. Το κτίριο που στέγασε το ελληνικό ορφανοτροφείο αποτελεί ένα από τα ελάχιστα δείγματα ξύλινων κτιρίων τέτοιου μεγέθους, παγκοσμίως», λέει στην «Κ» ο Τούρκος καθηγητής αρχιτεκτονικής Oğuz Ceylan, ο οποίος ειδικεύεται στα έργα του διάσημου αρχιτέκτονα. Ο ίδιος συμμετέχει στην προσπάθεια διάσωσης του ιστορικού κτιρίου της Πριγκήπου, έχοντας αναλάβει τον ρόλο του προέδρου της επιστημονικής επιτροπής. «Το ενδιαφέρον μου για το κτίριο αυτό ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του ΄90, ταυτόχρονα με την έρευνά μου. Το επισκεπτόμουν συχνά για να το φωτογραφίσω», προσθέτει. 

Η ιστορία του Ορφανοτροφείου ξεκινά στα τέλη του 19ου αιώνα. Το εντυπωσιακό κτίριο με τα 206 δωμάτια επρόκειτο να ανοίξει τις πόρτες του ως πολυτελές ξενοδοχείο και καζίνο με την ονομασία Prinkipo Palace. Σε αυτό θα φιλοξενούνταν πλούσιοι Ευρωπαίοι ταξιδιώτες που θα έφταναν στην Κωνσταντινούπολη με το «Όριεντ Εξπρές». Τα σχέδια, όμως, της γαλλικής εταιρείας στην οποία ανήκε το πενταώροφο οικοδόμημα «έπεσαν έξω» όταν σε αυτά αντιτάχθηκε ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ ο Β’, αρνούμενος να επιτρέψει τη λειτουργία του καζίνο. 

Tο 1903 το κτίριο πουλήθηκε έναντι 3.700 χρυσών λιρών στην Έλενα Ζαρίφη, σύζυγο Έλληνα τραπεζίτη από την Κωνσταντινούπολη, η οποία με τη σειρά της το δώρισε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Από τότε και για τις επόμενες έξι δεκαετίες, το κτίριο θα έπαιρνε «πνοή» ως ορφανοτροφείο και σχολείο, φιλοξενώντας, στα δωμάτια που προϋπήρχαν και στους χώρους διδασκαλίας που στη συνέχεια διαμορφώθηκαν, χιλιάδες παιδιά της ελληνικής μειονότητας της Κωνσταντινούπολης. Το Ορφανοτροφείο σφραγίστηκε το 1964 από τις τουρκικές αρχές, αλλά περιήλθε οριστικά στο Πατριαρχείο το 2012, ύστερα από προσφυγή που έκανε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. 

Καταγραφή της ζωντανής ιστορίας του

Ανάμεσα στα μέλη της ομάδας που συμμετέχουν εθελοντικά στο πρότζεκτ για την αναστήλωση του Ορφανοτροφείου είναι και η Ελληνίδα της Κωνσταντινούπολης, μεταφράστρια, Ελένη Καραμήτη. Μαζί με την Τουρκάλα δημοσιογράφο Özgür Kaymak αναζητούν πρώην φοιτούντες του Ορφανοτροφείου και με μία κάμερα καταγράφουν τη ζωντανή ιστορία των ανθρώπων που πέρασαν σε αυτό το ιστορικό κτίριο ένα μέρος της ζωής τους. 

«Σήμερα, οι άνθρωποι αυτοί είναι ηλικίας περίπου 70-80 ετών κι εμείς προσπαθούμε να τούς προσεγγίσουμε, ψάχνοντας σε διάφορα αρχεία στα οποία έχουμε πρόσβαση. Αυτό, όμως, δεν είναι πάντοτε εύκολο, διότι πολλοί έχουν διασκορπιστεί σε διάφορα σημεία, κάποιοι πάσχουν από άνοια, ενώ άλλοι φοβούμενοι τον κοινωνικό αντίκτυπο δεν αποκαλύπτουν ότι κάποτε φοίτησαν σε ορφανοτροφείο», λέει η κ. Καραμήτη.

Μέσω της «Κ» η κ. Καραμήτη ζητεί να επικοινωνήσουν μαζί της όσοι θα ήθελαν ακόμη και ανώνυμα να μεταφέρουν την ιστορία τους από τα χρόνια στο Ορφανοτροφείο.

Όπως προκύπτει από τις ιστορίες που έχουν καταγραφεί, μάς λέει, δεν ήταν όλα ορφανά τα παιδιά που φοίτησαν στο ξύλινο κτίριο της Πριγκήπου. «Υπάρχουν και παιδιά που κάποιοι γονείς δυσκολεύονταν να τα μεγαλώσουν και τα έστελναν στο Ορφανοτροφείο. Την εποχή εκείνη η εκπαίδευση ήταν υψηλού επιπέδου. Εκτός από τα μαθήματα του σχολείου, τα παιδιά παρακολουθούσαν και διάφορα εργαστήρια όπως ραπτικής, ξυλουργικής, μηχανουργικής. Προετοιμάζονταν δηλαδή με σκοπό να βρουν δουλειά όταν θα έφευγαν από το Ορφανοτροφείο», αναφέρει η ίδια και προσθέτει: «Μέσα στις δύσκολες συνθήκες και την ανέχεια, τα παιδιά μπήκαν εκεί μέσα με πόνο διότι τα άφησαν οι γονείς τους ή δεν είχαν γονείς να τα περιμένουν, αλλά συνάντησαν ανθρώπους που ενδιαφέρθηκαν για εκείνα. Ναι μεν η μοίρα τούς είχε χτυπήσει με σκληρό τρόπο και βρέθηκαν εκεί, αλλά δεν ήταν παρατημένα», τονίζει η ίδια. 

Μέσω της «Κ» η κ. Καραμήτη ζητεί να επικοινωνήσουν μαζί της όσοι θα ήθελαν ακόμη και ανώνυμα να μεταφέρουν την ιστορία τους από τα χρόνια στο Ορφανοτροφείο. Στόχος είναι, όταν πλέον θα έχουν συγκεντρωθεί αρκετές ιστορίες, να δημιουργηθεί ένα αναμνηστικό λεύκωμα, ώστε παράλληλα με τη προσδοκώμενη διάσωση του κτιρίου ή ενός μέρους αυτού να διασωθούν και οι ιστορίες των ανθρώπων που έζησαν στους χώρους του.